__texts
EMERGENT: BEYOND FORM AND CONTENT
”Characters and forms ‘more palpable than legible’” [1]: these are the words Octavio Paz uses to describe Belgian poet, author and painter Henri Michaux’ mescaline poems and drawings. They could just as well be used to describe Harm van den Berg’s automatic drawings. “A step beyond the sign and the image, something transcending words and lines”. Nebulous entireties at a distance that upon closer inspection dissolve into minuscule, but perfectly sharp signs. Despite the difference, Michaux’ pictorial language – the language of l’informe – strongly suggests itself as a reference. Both Michaux’ twisted, impossibly detailed shapes and Van den Berg’s sign-fog are the product of an absolute control coupled with an absolute loss of it: the one in the grip of a psychedelic alcaloid, the other focused on the single sign without ever lifting his head to survey the whole.
French philosophers Gilles Deleuze and Félix Guattari describe Michaux’ process as a “rhizomatic work of perception” in which sign and meaning are no polar opposites but are endlessly interlaced like the mycelium of a fungus. The result is an image of the world that only consists of “speeds and slownesses without form, without subject, without a face”.[2] Intoxicated, the poet manages to transcend the dualism of form and content and therewith all simple dualisms. In the same manner, perception and the imperceptible start to coincide, as do total self-absorbedness and total lack of control. “You will no longer be master of your speeds, you will get stuck in a mad race between the imperceptible and perception”, as Deleuze and Guattari translate the message left by Michaux’ after his death; “you will be full of yourself, you will lose control”. [3] What can be linked to euphorants in Michaux, seems to be a combination of data and natural growth, of process control and the multiplication and diversification of cells, in Van den Berg’s work.
Recognized and unrecognizable, out of control and under control: Deleuze’s and Guattari’s words connect Michaux to that other great French thinker of the formless, philosopher and writer Georges Bataille. One of the entries in the latter’s critical dictionary, that appeared as a feuilleton in the magazine Documents (1929-1930), is informe, “formless”. It reads:
“A dictionary begins when it no longer gives the meaning of words, but their tasks. Thus formless is not only an adjective having a given meaning, but a term that serves to bring things down in the world, generally requiring that each thing have its form. What it designates has no rights in any sense and gets itself squashed everywhere, like a spider or an earthworm. In fact, for academic men to be happy, the universe would have to take shape. All of philosophy has no other goal: it is a matter of giving a frock coat to what is, a mathematical frock coat. On the other hand, affirming that the universe resembles nothing and is only formless amounts to saying that the universe is something like a spider or spit.”[4]
Bataille’s text deals with dictionaries and defintions rather than with the formless as such. What a dictionary ought to do, he says, is to describe what words do; and what they do, is to drag things down to a lower plane, to give them a shape or meaning. Maybe things do not have a fixed shape, but in saying so, one gives them a shape: characterising something as shapeless, informe, is the same as identifying it as a spider or saliva; but it has to be done nevertheless, because it is important to establish that they are emerging. Meaning and task, sign and process: Van den Berg’s drawings are the results of a process, but the only thing they reveal is the fact that the process has taken place. Even the word “process” is a mathematical frock coat in this context. The only thing the artist does, is to concentrate on his minimal signs, his lines and circles. The word “process” suggests planning, and planning does not come into it at all. All there is, is the act.
American art theorist Rosalind Krauss and the French art historian Yve-Alain Bois, Bataille’s call the shapeless an “operation of slippage”, a displacement of form and content or even an insult to the idea of the two as a biunique pair.[5]As an operation, the shapeless does not change the shape or content of things, but the structure that causes the two to appear as one another’s fixed polar opposites. Viewed from a distance, Van den Berg’s emergent drawings display shapes that cannot be fixed, but in close-up, they consist of clearly recognizable lines and circles that multiply in every direction. There are signs, but they are impossible to combine into a legible sentence. Or rather, a sentence is presented, but it cannot be analysed in terms of main clauses and subclauses or of substantives, adjectives and verbs. Phonemes are at work, but it is a labour of sign production that never becomes the production of meaning.
French writer and ethnographer Michel Leiris, co-founder of Documents, described the magazine as “a war machine against received ideas”.[6] He probably meant it literally, but in the work of Deleuze and Guattari, war machines are something else entirely: assemblages of living beings and objects whose function is to keep things in motion, to prevent things from congealing in the shape of rules, conventions, fixed meanings. The war machine and the nomadic way of thinking it engenders belongs to the horizon-less space of the steppe, the desert or the sea.[7]
All that such environments offer, is the matter that surrounds one. Moving in it means feeling one’s way through the grass, the sand or the water. It is a terrain that is beyond the capabilities of even the most accomplished cartographer and the most advanced cartographic methods. Meaning is not given beforehand, but emerges as the war machine moves through the landscape. Van den Berg’s procedure is exactly such a war machine: a hand with a pencil that moves across the paper in minuscule steps, leaving signs behind as if they were footsteps. Always moving, always coming into existence – always emergent.
Emergent: in the process of coming into existence. A texture rather than a text. Extreme control that calls an uncontrolled and uncontrollable organism into being. A visualisation of data that is never reducible to a reality that it can be said to refer to. A procedure that will not allow shape to establish itself as shape and content to establish itself as content.
Peter van der Meijden
[1] Octavio Paz, “introduction”, Henri Michaux, Miserable Miracle, translated from the French by Louise Varèse & Anna Moschovakis, New York: New York Review Books, 2002, pp. v-xi; pp. v-vi.
[2] Gilles Deleuze & Félix Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, translation and foreword by Brian Massumi, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, p. 283.
[3] Ibid., p. 285.
[4] Georges Bataille, “Informe”, Documents, jaargang 1, no. 7, december 1929, p. 382.
[5] Rosalind Krauss & Yve-Alain Bois, Formless : A User’s Guide, New York : Zone Books, 1997, p. 15 + 16.
[6] Michel Leiris, ”De Bataille de l’impossible à l’impossible ‘Documents’”, Critique, no. 195-196, 1963, pp. 685-693 ; p. 689.
[7] Deleuze & Guattari, op.cit., p. 379.
EMERGENT: VORM EN INHOUD VOORBIJ
”Karakters en vormen die meer tastbaar dan leesbaar zijn” [1]: Octavio Paz gebruikt die woorden om de mescalinegedichten en –tekeningen van de Belgische dichter, schrijver en schilder Henri Michaux te beschrijven, maar ze kunnen net zo goed over Harm van den Bergs automatische tekeningen gaan. “Een stap voorbij teken en beeld, iets dat woorden en lijnen overstijgt”. Vage gehelen op afstand die dichtbij in minuscule, maar scherpe tekens uiteenvallen. Hoe anders ook, Michaux’ beeldtaal – de beeldtaal van l’informe – dringt zich op als referentie. Zowel Michaux’ verwrongen, onmogelijk gedetailleerde vormen als Van den Bergs tekenmist zijn het product van absolute controle gepaard aan absoluut verlies aan controle: de ene in de greep van een psychedelische alkaloïde, de ander geconcentreerd op het enkele teken zonder ooit zijn blik op te heffen om het geheel te overzien.
De Franse filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari beschrijven Michaux’ proces als “rhizomatische waarnemingsarbeid”, waarneming waarbij teken en betekenis geen dualiteit vormen maar eindeloos met elkaar vervlochten zijn als in het mycelium van een schimmel. Het resultaat is een beeld van de wereld dat alleen nog bestaat uit “snelheden en langzaamheden zonder vorm, zonder subject, zonder gezicht”.[2] In zijn roes weet de dichter de tweedeling vorm-inhoud te overstijgen, en daarmee alle simpele tegenstellingen. Net zo goed als vorm en inhoud vallen waarneming en het niet-waarneembare samen, en hetzelfde geldt voor de totale in-zichzelf-gekeerdheid en het totaal verlies van controle. “Je zal vast komen te zitten in een krankzinnige race tussen het niet-waarneembare en de waarneming”, vertalen Deleuze en Guattari Michaux’ boodschap, “je zal zo vol zijn van jezelf, je zal de controle kwijtraken”.[3] Wat bij Michaux tot euforiserende stoffen herleid kan worden, lijkt bij Van den Berg een combinatie van data en natuurlijke groei, processturing en de vermenigvuldiging en diversificatie van cellen.
Herkend en onherkenbaar, losgeslagen en gecontroleerd: in Deleuze en Guattari’s woorden krijgt Michaux gezelschap van die andere grote Franse denker van het vormloze, filosoof en schrijver Georges Bataille. Eén van de lemma’s in diens kritisch woordenboek, dat als een feuilleton verscheen in het tijdschrift Documents (1929-1930), is informe, “vormloos”. In het Nederlands staat er:
“Een woordenboek begint op het moment dat het niet langer de betekenis, maar de taken van de woorden weergeeft. Vormloos is daarom niet alleen een adjectief met een bepaalde betekenis, maar een term die dient om de dingen op een lager niveau te brengen, waarbij het de algemene eis stelt dat elk ding zijn eigen vorm heeft. Wat het representeert heeft geen rechten en wordt overal verpletterd, zoals een spin of een aardworm. Eigenlijk zou het universum, om academici blij te maken, een vorm moeten aannemen. De hele filosofie heeft geen ander doel: het is een kwestie van het bestaande een geklede jas aangeven, een mathematische geklede jas. Aan de andere kant, te bevestigen dat het universum nergens op lijkt en slechts vormeloos is, is hetzelfde als te zeggen dat het universum iets is als een spin of spuug”.[4]
Bataille’s lemma gaat niet zozeer over het vormloze als over woordenboeken en definities. Wat een woordenboek zou moeten doen, zegt hij, is beschrijven wat woorden eigenlijk doen; en wat ze doen, is de dingen op een lager plan brengen, ze een vorm of betekenis te geven. Misschien hebben de dingen eigenlijk helemaal geen vaste vorm, maar zelfs als je dat zegt, geef je er vorm aan: te zeggen dat iets vormeloos, informe, is, is hetzelfde als te zeggen dat het een spin of spuug is. Te zeggen dat Van den Bergs tekeningen emergent zijn, is ze reduceren tot een spin of spuug; maar toch moet het gezegd worden, want het is belangrijk om vast te stellen dat ze in wording zijn. Betekenis en taak, teken en proces: Van den Bergs tekeningen zijn resultaat van een proces, maar het enige dat ze tonen is dat het proces heeft plaatsgevonden. Zelfs het woord “proces” is hier een mathematische geklede jas. Het enige dat de kunstenaar doet, is zich concentreren op zijn minimale tekens, zijn strepen en cirkels. Proces suggereert planning, en daarvan is geen sprake. Er is alleen handeling.
Voor de Amerikaanse kunsttheoretica Rosalind Krauss en de Franse kunsthistoricus Yve-Alain Bois is Bataille’s versie van het vormloze een “operatie van slippen”, de verschuiving van vorm en inhoud of zelfs een belediging aan het adres van de tegenstelling tussen de twee.[5] Als een operatie verandert het vormeloze niets aan de vorm of de inhoud van de dingen, maar de structuur die de twee laat bestaan als elkaars vaste tegenpolen. Van een afstand bezien tonen Van den Bergs emergente tekeningen vormen die zich niet laten determineren, maar van dichtbij duidelijk herkenbare cirkels en strepen die zich in alle richtingen vermenigvuldigen. Er zijn tekens, maar ze laten zich niet aaneenrijgen tot een leesbare zin. Er is een zin, maar hij laat zich niet ontleden in hoofd- en bijzinnen of in zelfstandig naamwoorden, bijvoeglijk naamwoorden en werkwoorden. Er zijn fonemen die werken, een werk van tekenproductie dat nooit betekenisproductie wordt.
De Franse schrijver en etnograaf Michel Leiris, medegrondlegger van Documents, beschreef het tijdschrift als “een oorlogsmachine tegen algemeen aanvaarde ideeën”.[6] Hij bedoelde het waarschijnlijk letterlijk, maar bij Deleuze en Guattari zijn oorlogsmachines iets heel anders: assemblages van levende wezens en objecten wier functie het is om de dingen in beweging te houden, te voorkomen dat ze stollen in regels, conventies, vaststaande betekenissen. De oorlogsmachine en de nomadische gedachten die hij genereert, horen thuis in een horizonloze ruimte zoals de steppe, de woestijn of de zee.[7] Het enige dat er is, is de omgevende materie. In zo’n omgeving is het enige dat je kan doen, je een weg voelen door het gras, het zand of het water. Het is een terrein dat buiten het bereik ligt van zelfs de beste cartograaf en de meest geavanceerde cartografische methodes. Betekenis is niet vooraf gegeven, maar ontstaat terwijl de oorlogsmachine zich door het landschap beweegt. Van den Bergs procedure is precies zo’n oorlogsmachine: een hand met een potlood erin dat zich met minuscule stappen over het papier beweegt, tekens achterlatend als waren het voetstappen. Altijd in beweging, altijd bezig te ontstaan – altijd emergent.
Emergent: in wording. Een tekstuur, meer dan een tekst. Uiterste controle die een ongecontroleerd en oncontroleerbaar organisme in het leven roept. Weergave van data die nooit te herleiden is tot een werkelijkheid. Een procedure die vorm geen vorm laat zijn en inhoud geen inhoud.
Peter van der Meijden
[1] Octavio Paz, “introduction”, Henri Michaux, Miserable Miracle, translated from the French by Louise Varèse & Anna Moschovakis, New York: New York Review Books, 2002, pp. v-xi; pp. v-vi.
[2] Gilles Deleuze & Félix Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, translation and foreword by Brian Massumi, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, p. 283.
[3] Ibid., p. 285.
[4] Georges Bataille, “Informe”, Documents, jaargang 1, no. 7, december 1929, p. 382.
[5] Rosalind Krauss & Yve-Alain Bois, Formless : A User’s Guide, New York : Zone Books, 1997, p. 15 + 16.
[6] Michel Leiris, ”De Bataille de l’impossible à l’impossible ‘Documents’”, Critique, no. 195-196, 1963, pp. 685-693 ; p. 689.
[7] Deleuze & Guattari, op.cit., p. 379.
Harm van den Berg © 2024